domingo, 13 de diciembre de 2009

Flora invasora

Las invasiones biológicas suponen hoy en día uno de los principales problemas para la conservación de la biodiversidad. El asilvestramiento de cualquier organismo implica una serie de riesgos, relacionados con alteraciones genéticas de las poblaciones locales, alteración de ecosistemas, propagación de nuevas enfermedades, etc. Cuando determinadas especies encuentran las condiciones ambientales adecuadas se expanden rápidamente, compitiendo y poniendo en peligro a las especies locales y disminuyendo la biodiversidad: son las llamadas especies invasoras.

Este fenómeno se ha expandido de forma exponencial en las últimas décadas, debido al incremento de la comunicación entre zonas geológicas alejadas, a la mayor ocupación del territorio, el incremento de determinadas infraestructuras de comunicación (que actúan como vias de entrada), y el aumento del nivel socioeconómico, reflejado en una mayor presencia de la jardinería, actividad responsable de la naturalización de la mayor parte de las especies alóctonas.

Aquí, y dada la distribución poblacional y socioeconómica existente en Galicia, las condiciones citadas se dan fundamentalmente en la franja costera y el entorno de las Rías Baixas y el Golfo Ártabro. Por lo tanto, gran parte de las especies invasoras aquí presentes están afectando fundamentalmente a espacios costeros o húmedos, expandiéndose con gran velocidad en algunos casos y afectando a las especies y ecosistemas presentes en estos ambientes, generalmente más sensibles.

A continuación presentaré una serie de fotografías que intentan reflejar la presencia y expansión de determinadas especies en la zona en la que generalmente me muevo, con el agravante de que algunas de ellas se localizan en un espacio natural protegido, como es el Monumento Natural Costa de Dexo. Los que seguís este blog sabreis que suelo visitar habitualmente este tramo de costa, y tengo localizadas la mayor parte de las manchas de invasoras que existen en la zona, con magnitudes preocupantes en algunos casos.

Si bien aquí no tenemos el problema que hay en el sur de Galicia con otras especies, fundamentalmente Robinia pseudoacacia y las acacias A. dealbata y A. melanoxylon, que están desplazando el bosque de ribera en amplias superficies de la cuenca baja del Miño, si hablamos de invasoras en el entorno de A Coruña se me viene inmediatamente a la cabeza un nombre: Cortaderia selloana.


Con un índice de peligrosidad ALTO, según la publicación"Plantas invasoras de Galicia" publicada por la Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible, la cortaderia se ha expandido en gran medida debido a su utilización en la autopista AP-9, encontrándose hoy en día en todas partes y ocupando nuevos territorios a una gran velocidad.


Procedente de América del Sur, los miles de semillas que contienen sus plumeros le otorga una gran capacidad de propagación, ocupando cualquier finca o terreno degradado y una gran capacidad de modificación del hábitat. Está considerada una de las 20 especies invasoras más dñinas de las presentes en España.

También ha llegado ya al Monumento Natural:


donde aparece incluso en masas forestales:


En estas fotos, tomadas en el mismo lugar, se aprecia la situación en 2006 (con 3 matas aún pequeñas) y en la actualidad:


Su porte y capacidad de rebrote dificulta en gran medida su erradicación, hoy en día ya imposible. Me parece increíble que se siga empleando en infraestrucuras como la AP-9.

La otra especie más conocida de entre las invasoras presentes en Galicia son las pertenecientes al género Carpobrotus (C. edulis y C. acinaciformis), también con un índice de peligrosidad ALTO.


Especie con hojas suculentas y tallos enraizantes, con una capacidad de propagación vegetativa realmente asombrosa, es una especie en franca progresión en las costas gallegas, formando mantas monoespecíficas que desplazan totalmente las comunidades autóctonas, ya sea en humedales costeros o en acantilados.



Pese a que es una especie fácilmente eliminable por medios mecánicos o manuales, son puntuales los casos en los que se procede a eliminarla, apareciendo en prácticamente cualquier zona de costa con un cierto grado de uso antrópico.

También está presente en el Monumento Natural, y aunque las manchas existentes en la actualidad no son excesivamente grandes y una actuación de eliminación y restauración es perfectamente factible, continúa expandiéndose en la actualidad, tanto en pastizales costeros como en los propios cantiles.


Hay zonas en las que las manchas más grandes prácticamente han ahogado totalmente a las comunidades nativas, como en el caso de estas matas de Armeria:


Y aunque en este caso también parezca increíble, sigue empleándose en jardinería incluso en el caso de obras e infraestructuras públicas:


Sin embargo, y si hablamos del ámbito del Monumento Natural y del riesgo existente sobre sus valores naturales, para mi la invasora más preocupante es sin lugar a dudas la gramma Stenotaphrum secundatum.


Con un índice de peligrosidad MEDIO, es sin embargo la especie que más rápidamente se está expandiendo y que más agresivamente está actuando sobre las comunidades vegetales de la zona (a veces en combinación con Carpobrotus, como en esta foto)


Poácea procedente de la América Tropical, su propagación por rizomas y estolones rastreros por un lado, y sexual por el otro, es peligrosa por su elevada capacidad de colonización, tapizando amplias superficies en las que crea comunidades monoespecíficas que desplazan totalmente las formaciones autóctonas en todo tipo de hábitats costeros.


Al contrario que el Carpobrotus, es una especie tremendamente difícil de eliminar, debido a su sistema de propagación y su densidad.


En Oleiros está ocupando a una enorme velocidad los pastizales costeros aerohalinos (que forman parte de un hábitat de interés comunitario y en las que aparecen diversas especies faunísticas y botánicas de interés), que a este ritmo desaparecerán al 100% en pocos años.


La superficie ocupada por esta especie crece en cientos de metros cuadrados cada año, apareciendo tanto en cunetas,


como en espacios mucho más sensibles, que hasta hace poco estaban ocupadas por pastizales aerohalinos en muy buen estado de conservación:


En estas dos fotografías se aprecia su expansión en una de las zonas de mayor interés de la Costa de Dexo. La primera de ellas fue tomada en Mayo de 2005 y la segunda en Enero de este año. Las fechas no son las mismas y la gramma se ve mucho más en la segunda, pero aún así se aprecia su expansión perfectamente. En 2005 vemos una comunidad ya afectada por la gramma pero en la que aún se aprecian individuos de Armeria maritima/pubigera, Anthyllis vulneraria, Silene maritima... que en 2009 han desaparecido totalmente.



Este año he identificado la presencia de otra poácea invasora, la americana Paspalum dilatatum:


Otra amenaza para las ya maltrecha comunidades herbáceas de acantilado de la costa de Dexo y en las que, si sigue expandiéndose la gramma, pronto dejaremos de ver alimentarse a las chovas, bisbitas, zarapitos o chorlitos dorados que paran aquí en distintas épocas del año.

El último de los cuatro ases de este póker es Helichrysum petiolare. O era, por que en este caso si que ha habido una actuación para frenar su expansión.

Compuesta arbustiva de origen sudafricano, ocupa con facilidad matorrales costeros, pasando a ser dominante y llegando a desplazar incluso al rudo tojo.


Esta especie empezaba a expandirse por la costa de Dexo, pero hace unos años se realizó una actuación puntual de desbroce sobre todas las matas existentes en una de sus zonas de presencia (no en todas). El hecho de ser un desbroce y no un arrancado supone que están volviendo a rebrotar, pero de todos modos al menos aquí se ha actuado, esperemos que con continuidad tanto sobre esta como sobre el resto de especies.

Además de estas, son otras las especies invasoras que tengo identificadas en la zona, en menor entidad actualmente pero algunas de ellas muy peligrosas, por lo que en poco tiempo podrán suponer también un problema importante:

Tropaeolum majus


Crocosmia crocosmiflora


Índice de peligrosidad MEDIO, especie con un comportamiento claramente expansivo que le lleva a colonizar riberas de ríos, desplazando la vegetación autóctona. Aquí aparece además en ambientes costeros.

Fucsia spp.


Arctotheca calendula


Fotografía tomada de www.medioambiente.xunta.es

Índice de peligrosidad MEDIO. Compuesta sudafricana que se propaga muy rápidamente por ambientes costeros degradados.

Mioporum spp.

Para acabar, podríamos preguntarnos: como se produce una "invasión"? Creo que el ejemplo siguiente puede ser bastante ilustrativo (sin olvidar nunca la ya mencionada y lamentable utilización de ciertas especies por administraciones públicas, que siempre me parecerá mucho más grave que la utilización que pueda hacer de ellas un particular).

Supongamos una persona que con toda su buena intención, va a un vivero a comprar una planta para su jardín o para realizar un cierre...


Pero... que pasa si abrimos un poco más el campo de visión??


La administración (1º responsable) permitió que un vivero (2º responsable) le vendiera a un particular (3º responsable) uno o varios pies de Senecio mikanioides (índice de peligrosidad MEDIO), compuesta lianoide de origen africano y crecimiento muy rápido, capaz de alterar las comunidades que ocupa (forma cubiertas continuas que le provocan daños a los árboles y evitan la germinación de plántulas, tanto arbóreas como del sotobosque).


Hace tres años está especie no estaba aquí. La primera foto es del 2006, la segunda de hace 4 días.

Y esta está tomada a ya más de 500 m del lugar de plantación.


Todas estas especies, y otras que no he nombrado (me he ceñido únicamente a las más señaladas de las presentes en la zona por la que me muevo habitualmente) son comercializables en nuestro país, y su uso en jardinería implica a una cadena de varios eslabones, sobre la que a mi juicio habría que actuar para regular esta situación. Además, claro está, de intentar reducir o eliminar el impacto de aquellas especies que ya están en el medio, en esta y otras zonas.

11 comentarios:

  1. Moi boa entrada...das que fan afición...a denuncia e loita contra as especies invasoras debe de ser continua...arestora é un dos perigos máis graves para a flora autóctona...practicamnete toda Galizia está contamnada e invadida por especies foráneas que m,edran a velocidade vertixinosa...parece que a administración algo se está a mover... no LIC Costa Ártabra ten un plan que xa empezou a andar para erradicar a Cortaderia e o Carpobrotus, da Arcotecta, realmente extendida xa e de outras non se di nada, pero por algo se empeza...pero a mellor defensa é unha boa política preventiva...cada ano detectanse mási especies invasoras...compre uhna lei para controlar a viveiros e as súas ventas e aos particulares e as súas responsabilidades...alédame esta entrada do teu bló...noraboa...eu pola miña banda participo coa ANPA e os nenos para erradicar o Carpobrotus na Ría de Cedeira e penso que este ano o conseguiremos...ogallá se apuntasen máis asociacións, institucións e particulares...o tema e dunha gravidade que só con un esforzo conxunto de toda a sociedade e non só das institucións poderemos facerlle frente...noraboa pola entrada e a seguir...Apertiñas

    ResponderEliminar
  2. Ola Rafael,

    Graciñas polas felicitacións, xa levaba tempo querendo facer esta entrada. Si que se están a facer cousas, xa coñezo algunha actuación tanto por parte da administración como de ONG's e grupos ecoloxistas (felicidades tamén polo voso proxecto), pero como dis están moi centrados sobre todo no Carpobrotus. Está claro que por algo se empeza, a ver se pouco a pouco se vai traballando con outras especies, sobre todo co Stenotaphrum, que para mi ten un perigo enorme (penso que tamén o hai en lugares emblemáticos como Corrubedo).

    O certo é que é un problema complexo, xa que implica a moitos elementos da sociedade...

    saúdos

    ResponderEliminar
  3. Ola Sergio...
    ...certamente a grama é un problema gravísimo e de peor resolución ca o do carpobrotus, paréceme a min, pois é máis difícil de levantar e certamente anda a sepultar a velocidades vertixinosas toda a vexetación de infinidade de sitios de moito interés...polo que eu coñezo, Costa ártabra, é un problema cada día máis extendido e grave nos sistemas dunares de Vilarrube e A Frouseira... por iso entradas ten ben traballadas e documentadas coma esta, teñen un valor informativo e formativo de primeiro orde e deben axudar a conquerir a concencia da gravidade do problema. Uhna verdadeira ameaza para a flora autóctona.

    Non perdas as mañas e de cando en vez arma algunha entrada neste estilo, que ben sei dan máis traballo, pero tamén son máis agradecidas, cando menos polo meu gusto. ( As informativas de paxaros tamén as disfruto e aprendo moito delas que un non ten idea e a que ten vaina aprendendo de vos. Graciñas por iso.)
    Saúdos

    Rafael

    ResponderEliminar
  4. Que post tan interesante Sergio, moi moi interesante.
    Unha aperta

    ResponderEliminar
  5. hola, Segio
    xa teño falado contigo de esto pero non sabía que fora tan grave.
    algo haberá que facer, non?
    os do CEIDA deberían enterarse, e tal vez o concello tamén.
    estos últimos, creo que tiñan antes algo de voluntariado(fixeran algunha actividade no Mon.Nat. hai anos) i é posible que a poñan en marcha de novo.
    gracias pola túa vixilancia.un saúdo
    Franqui

    ResponderEliminar
  6. Ola Franqui!!

    Persoalmente penso que o caso da gramma si que é grave. O da Cortaderia é grave a nivel global por que xa parece imposible de erradicar na comarca dada a súa expansión. O carpobrotus e o resto... bueno, unha cuadrilla durante unha semana acaba co Carpobrotus da zona.

    Pero a gramma estase extendendo dunha maneira que mete medo. Algo haberá que facer, si... eu penso que sensibilidade neste caso si que existe, outra cosa é que existan os cartos, a vontade política para lanzalo xa (incluíndo aos que ti dis pero tamén consellería, ministerio...), pero xa se fixo algo co Helichrysum así que algo de interese si que existe, que ogallá se materialice.

    Apertas

    ResponderEliminar
  7. Eu voulle dar a máxima difusión posible.
    Polo de pronto me gustaría contar co teu permiso para poñer un enlace desta entrada no meu facebook, e no blog do mon.nat. e/ou do centro de visitantes que xa está en marcha (só que agora teño o ordenata do faro estropeado)

    ResponderEliminar
  8. Por suposto Franqui, non hai problema... saúdos

    ResponderEliminar
  9. Excelente e instructivo post!!
    Noraboa
    Saúdos

    ResponderEliminar
  10. Hola Sergio:

    Tu entrada me ha parecido super interesante y sobre todo necesaria tal y como esta el tema invasoras hoy en día. Estoy estudiando biología y busco una zona donde pueda encontrar Tropaeolum majus en abundancia. Es para un experimento así que necesito bastante, conoces alguna zona por el sur de pontevedra (Vigo, Morrazo, Pontevedra) donde pueda haber? Muchas gracias de antemano.

    ResponderEliminar
  11. Hola Zeltia!!

    La verdad es que conozco muy poco de esa zona y no tengo localizadas manchas de este tipo en Pontevedra. Le he preguntado a un par de compañeros del Morrazo y no se dan cuenta ahora de ninguna, así que creo que no puedo ayudarte... seguiré preguntando y si me entero de alguna zona lo comentaré aquí mismo...

    Un saludo!!!

    ResponderEliminar